मुबई महानगरपालिका -

मुबई महानगरपालिकात आपल्याला नागरी सुविधेसंबधी तक्रार करायची असल्यास -
http://www.praja.org/

Praja Foundation works in the area of good governance.We have cooperated with the Brihanmumbai Municipal Corporation (BMC) for many projects including the Citizen's Charter. We have also conducted various performance surveys of the BMC gauging citizen's satisfaction with the BMC. The BMC-Praja Foundation's joint initiative of the Online Complaint Management System (OCMS) is perhaps a world's first in citizen-government partnership for solving public grievances. Inaugurated in April 2003, the OCMS has 2.5 lakh complaints lodged as of date.Praja in association with Janaagraha, a Bangalore based citizens' platform has also implemented the OCMS for the Bangalore Water Supply & Sewerage Board (BWSSB).

चमत्कार महात्मा कबीर नगर मधला

चमत्कार ! हो चमत्कारच !! ह्याला दुसरा शब्दच नाही, लोकसहभाग, महानगरपालिका, नगरसेवक व ह्यांना जुळवणारा सांधा श्री सुभाष दळवी एकत्र येतात तेव्हा जे काही घडते ते आधीची परीस्थिती व नंतरची ह्याची खात्री आपल्या डोळ्याने पाहुन करुन घ्यायची असते. दोन दिवसात आयुष्यभर कचरा सहन करणारी बिहीर अचानक मोकळा श्वास घेवु लागते तेव्हा तीचे मनोगत हर्षवायु शिवाय काय असु शकते ? आता तीचा कायमस्वरुपी लाभ घेणार ते जागे झालेले तेथेलेच रहीवासी. ही अभिनव कल्पना राबवली गेली मुबंई महानगरपालिकेच्या दत्तक वस्ती योजना अंतर्गत. अश्या प्रकारचा हा मुंबईतला पहीलाच प्रयत्न असावा. ह्याच बरोबर येथे रहणाऱ्या रहिवाश्यांचा पाण्याचा ही प्रश्न सुटावा. माझ्या माहीतीप्रमाणे मुंबईच्या महापौर सौ. शुभा राऊळ यांनी सुध्दा आपल्या शहरातील विहीरी ई. साफ करण्याचे ठरवले आहे

तो कसा सुरु झाला ते आपल्याला जाणुन घायचे असेल तर वाचा माझा आधीचा लेख.

http://maazimumbai.blogspot.com/2007/04/blog-post_20.html

गटार गंगा आली रे अंगणी

हमरस्तावरचे हे द्रुश्य लाखो लोक रोज जाता येता पहात असणार. पण मला काय त्याचे ?
पिण्याच्या पाण्याचे पाईप पहा , पाईप गंजुन ह्यात हे सांड्पाणी त्यात मिसळणार, मग आम्ही ते पिणार आणि आजारी पडणार.

बाबासाहेब आंबेडकर नगर, साकी नाका

मला सांगा का श्रीमती हसीना शेख याचा चेहरा आनंदाने, अभिमानाने खुलुन येणार नाही ? त्या सर्वांनी आता पर्यंत खुप भोगले होते, सहन केले होते . आपल्या घराबाहेर पडलेले आपले पाउल हे एका कचरा डंपीग ग्राऊंड मधे पडलेले कोणास आवडत असेल? अर्थात ह्या ऊकिरडयामधे त्यांचा ही हाथ होता, नाही असे नाही, पण जेव्हा हे सामान्य नागरीक पेटुन श्री सुभाष दळवींच्या मार्गदर्शनाखाली एकत्र येतात तेव्हा त्यांचे दुष्ट स्वप्न संपलेले असते.

ह्या कचरा डंपीग ग्राऊंडचे रुपांतर नव्हे कायापालट आपल्या डोळ्यादेखत, आपल्याच प्रयत्नाने एका सुंदरशा उद्यानात झालेले पाहुन मला सांगा का श्रीमती हसीना शेख याचा चेहरा आनंदाने, अभिमानाने खुलुन येणार नाही ? त्यात वरती त्यांनी ह्या जागेत होणारे अतीक्रमण दिवसरात्र पहारा करुन परतुन लावलेले. मग ह्या बागेत भाज्या पिकु लागतात, घरातल्या खरकट्या पासुन खत निर्मीती होते, आपल्या भागात शिवणकामाचे, संगणकाचे वर्ग सुरु होतात, बालवाडी सुरु होते, आपली मुले, मुली एक चांगले जीवन जगायला लागतात, ह्या योजनेमुळे त्यांच्यात आत्मविश्वास निर्माण होतो, मग मला सांगा ...........

तुंगा गाव

श्री राणे सांगत होत सकाळ झाली की , आमचे कार्यकर्ते कामास लागतात, सर्व प्रथम आम्ही संपुर्ण तुंगा गाव झाडुन घेतो, मग नाल्यातुन बाहेरुन आलेला कचरा साफ करतॊ, जो कचरा दाराबाहेर पडायचा तो आता नागरीक दिवसभर आपल्या घरात साठवतात, मग आमचे कार्यकर्ते घरोघरी जाउन तो गोळा करतात.

पुर्वी म्हणे मी फोटो काढण्यासाठी उभा होतॊ तेथे कचऱ्याचे ढिगच्या ढीग होते, पण तो इतिहास झाला, वर्तमान काळात येथे " घाण दाखवा इनाम मिळवा " ही स्पर्धा घेण्यास हरकत नाही.

सत्य नगर व श्रीकृष्ण नगर, साकी नाका

नाले मोकळा श्वास घेत आहेत, कचराविरहीत कुचे श्री. प्रधानांनी ही वस्ती साफ करण्यासाठी किती परीश्रम घेतले आहेत ह्याचे साक्षीदार आहेत. परंतु अजुन त्यांना खुप दुरचा पल्ला गाठायचा आहे, आशावादी श्री. प्रधानांचे एकच लक्ष आहे आपला विभाग सर्वात सुंदर व्हावा,

महात्मा कबीर नगर

ह्या विहिरीचे पाणी पुर्वी म्हणॆ पिण्यासाठी वापरले जायचे . आम्हीच ह्यात पुर्वी घाण टाकत होतो. But not any more.

दत्त्क वस्ती योजना आमच्या विभागात सुरु झाली आहे, सर्व रस्ते, नाले साफ झाले आता ह्या विहीरीने तरी का असे रहावे ? स्वच्छ्तेचा शुभारंभ करताना सर्व नागरीक एकत्र आले, श्रीफळ फोडुन निर्धार केला, आता मागे फिरणॆ नाही. ह्यात त्यांना बहुमोलाची साथ मिळली ती स्थानीक नगरसेवकांची

सकरात्मक द्रुष्टीकोन

आपण भारताचे प्रवेशद्वार, आर्थिक राजधानी असलेल्या, जगातील एका प्रमुख शहरात रहात आहोत. परंतु २१ व्या शतकात देखील हे एक बकाल शहर राहिले आहोत. आपल्या संवेदना एवढ्या बोथट झाल्या आहेत की रस्तावर, आपण रहात असलेल्या विभागात असणारे कचऱ्याचे ढिग, दुर्गंधी, घाणीचे साम्राज्य, रस्तावरुन वहाणारे सांडपाणी, त्यांची डबकी, त्यातले डास, घुशी, सुरक्षीत चालायला नसणारे पदपाथ आणि असल्यास फेरीवाल्यांनी बळकवलेले किंवा लादिहीन केविलवाण्या स्थितीतील पदपाथ. रस्तावरील खड्डे , फोडलेले रस्ते, वहानांचे कर्कश भोंगे कारण नसतानाही वाजवणारे वाहनचालक, धुर ओकीत चाललेली वहाने कशाकशाचाही आपल्यावर परीणाम होत नाही किंबहुना ह्याची आपल्याला जाणिवच नसते.
अनेक वेळा समाजात बऱ्याच विभागात समविचारी नागरीक एकत्र येउन स्थानिक पातळी वरचे प्रश्न सोडविण्याचा प्रयत्न करीत असतात. त्यांना गरज असते ती मार्गदर्शनाची, मदतीची. आम्ही वर नमुद केलेले काही प्रश्न सोडवण्याकरता सतत महानगरपालिकेत तक्रारी वर तक्रारी करत होतो पण परीणाम शुन्य होता. अश्यावेळी केवळ तक्रारखोर न रहाता सकरात्मक द्रुष्टीकोन ठेवुन महानगरपालिकेसमवेत, वेळप्रसंगी पोलिसांची पण मदत घेउन श्री. सुभाष दळवीच्या मार्गदर्शनाखाली यशस्वीरित्या पाच बर्षापुर्वी केवळ सोडवलेच नव्हे तर कायमस्वरुपी दुर केले.
आणि जेव्हा नागरीक ह्या अभिनव लढ्यासाठी रस्तावर उतरतील तेव्हा आपले हे लाडके शहर मस्तपैकी वर्डक्लास झालेले बघायला मिळेल.
माझे म्हणणे हेच आहे दुसऱ्यांवर अबलंबुन राहु नका, आपले प्रश्न आपणच लोकसहभागाने सोडवा.
हे प्रश्न केवळ झोपड्पट्टीतच नसतात तर, तुमच्या आमच्या सारख्या मध्यमवर्गीय रहात असलेल्या, एवढेच काय तर श्रीमंत रहात असलेल्या विभागातही असतात.

रवी किरणांनी दाखवला उजेडाचा मार्ग

ह्यात सर्वात जास्त लाभ झाला तो उपवर वधुंवराचा. डॉ. ऍना ट्यूबायूका, (कार्यकारी संचालक, संयुक्त राष्ट्र संघ ) यांना श्री सुभाष दळवी बरोबर ह्या प्रकल्पाची प्रत्यक्ष येवुन पाहाणी करावीशी वाटली असा हा मेघवाडी प्रकल्प, जोगेश्व्ररी येथे रवि किरण मंडळाने स्वयंसेवी पद्धतीने राबवुन रहिवासी आपण रहात असलेल्या विभागाचा किती कायापालट करु शकतो हे साऱ्या जगाला दाखवुन दिले.

२५ ते ३० ट्रक भरतील एवढा कचरा गणेश मैदानात जमा झाला होता. श्री सुभाष दळवीनी पुढाकार घेउन ह्या विभागात दत्तक वस्ती योजना राबवण्यास सुरवात केली. रहिवासी एकत्र आले, मैदान साफ झाले, मुलांना खेळायला कायम स्वरुपी जागा मिळाली, नगरसेवकानी व्रुत्तपत्र वाचनालय, लहान मुलांसाठी मनोरंजनाच्या वस्तु, व एक मंच बांधुन दिला,

हे सारे वाटते तेवढे सोपे नसते, लोकांची जन्मजात सवयी मोडणे, चांगल्या सवयी लावणे ह्या साठी सततचा पाठपुरावा करावा लागतो, नागरीकांत मिसळुन त्याचे प्रश्न जाणुन घेवुन त्याचे निरसन करावयाला लागते, विरोध सहन करायला लागतो, आरोपदोशारोपाला सामोरे जायला लागते, ह्या सफाई कामात पण राजकारण आणले जाते, लोक उपलब्ध असतील तेव्हा जावुन त्यांच्या सभा घ्याव्या लागतात. ह्यासाठी लागते ती अफाट चिकाटी, मने वळवण्याचे कौश्यल्य, प्रामाणीकपणा जो मी श्री. सुभाष दळवीत पाहिला.

अश्या रितीने ह्यात सर्वात जास्त लाभ झाला तो उपवर वधुंवराचा, अस्वच्छ विभागामुळे लग्न जमत नव्हती, अशांची लग्ने जमली, दुसरा फायदा असा की जागांचे, घरांचे भाव वाढले.

सुरुची महिला मंडळ.

ह्यात सर्वात मोठा तोटा झाला तो डॉक्टरांचा. घरातील आजारांचे प्रमाण घटले, दवाखाने ओस पडु लागले, हा सर्व दोष होता सुरुची महिला मंडळचा, श्री. सुभाष दळवीचा. महिलांना अबला कशासाठी म्हणायचे ? सुरुची महिला मंडळाने प्रेमनगर, गोरेगाव, ह्या आपल्या झोपडपट्टीत जी क्रांन्ती घडवुन आणली त्याला तोड नाही.

सर्व ठिकाणाच्या स्वच्छ्तेच्या समस्या जवळजवळ सारख्याच असतात. घरातील घाण, कचरा, खरकटे, रस्तावर आपणच भिरकवुन द्यायचे, लहान मुलांना नैसर्गिक विधी साठी घराबाहेर दारात, रस्तावर बसवायचे, त्यात परत आपण काही गैर करतो आहे ह्याची जाणीव नसणे व त्यात आपले कोणी काय वाइट करणार ही मग्रुर व्रुत्ती, गटारे नाले सर्व घाणीने भरलेली, सांडपाणि साठलेले, उदीर, घुशी, डास. अनारोग्य, पावसाळ्यात निसर्ग हे सारे तुम्हालाच परत करणार, ही घाण, सांडपाण्यासकट तुमच्याच घरात परत येणार.
नकोसे झालेले हे सारे दुष्टचक्र भेदण्याचे सुरुची महिला मंडळाच्या महिलांनी ठरवले, इच्छा तर होती पण मार्ग सापडत नव्ह्ता, नगरसेवक, पालिका अधिकारी अनेकांची दारे ठोठवुन झाली, पण ....... ? अखेरीस त्यांना अंधारात दिवा सापडला, त्याची भेट श्री. सुभाष दळवीशी झाली मग सुरु झाला क्रांतीचा मार्ग. आता परत फिरणे नाही, स्थानिकांच्या बैठका वर बैठका श्री दळवींनी घेण्यास सुरवात केली, काय केले पाहीजे, कसे केले पाहिजे ह्या संबधी योग्य मार्गदर्शन केले, सर्व महिला पुढे सरसावल्या, घरोघरी जावुन प्रबोधन केले, नागरीकांनी श्रमदानाने, पालिका सफाइ कामगारांच्या मदतीने, कचऱ्याचे डोंगर उपसले, नाले साफ केले, जीवन जगण्याची एक नव्याने सुरवात झाली.
स्वच्छ्तेचे नियम करण्यात आले, रस्तावर, नाल्यात पडणारा कचरा, कचराकुंडीत ठरावीक वेळेत जमा होण्यास सुरवात झाली, नियम मोडणाऱ्यांवर कडक कारवाइ करण्यात आली, रस्ता बळकवलेल्या दुकानदारांवर , मॅकॅनीकवर कारवाइ झाली रस्ता मोकळा झाला.अनेक मान्यवरांनी प्रेमनगरला भेट देवुन सुरुची महिला मंडळाचे कौतुक केले.

आपण ह्या पासुन कधी बोध घेणार ?

होत आहे रे आधी केलेची पाहिजे.

एके दिवशी जान्हवि धर्मदाय संस्था चालवणाऱ्या महिला , बाबासाहेब आंबेडकर नगर, साकी नाका हि आपली वस्ती सुधारण्यास , श्री सुभाष दळवींच्या मार्गदर्शना खाली एकत्र आल्या. झोपडपट्टी दत्तक योजनेचा लाभ घेत श्री ऍशली परेरा व श्रीमती सुजाता होवळ, हसीना शेख, आदी महिलांनी आपण रहात असलेल्या विभागात साफसफाई अभियान सुरु केले. सर्व प्रथम कचरा उचलण्यापासुन सुरवात केली, कित्येक टन कचरा उचलला गेला त्यानंतर तेथे झाडे लावण्यात आली. उद्यान करण्यात आले, बालवाडी सुरु झाली, निधि उभारुन संगणक आणले गेले, महिलांसाठी शिवणकाम शिकवण्यासाठी वर्ग चालु करण्यात आले.

आणि अश्यारितीने त्यांनी मार्ग दाखवला

पर्यावरण - जतन व संरक्षण

STUDENTS COMMUNITY
a) The environment is a core issue and needs to be imbibed in the minds of the people so that he action so taken remains comprehensive, remains continued and ultimately benefits the next generation to come. The experience that of Dharavi, that of Parle Market and others revealed that lot of persuasion is needed with entering efforts to pursue the local citizens and where ultimately the student community was involved at every stage.

b) All this experience has given him new ideas that if the problem of environment is to be directly handled then student community is the effective media as they are soft target. It is also a fact that this community can be easily persuaded and roped in for the environment issue and
therefore, Dalvi has taken a pragmatic decision to deal directly with student community to propagate the message on the large scale.

c) In the first phase of operation, he had selected teenage group of school going children. He went to the school, interacted with small group to carve out the strategy and methodology. Even at the first stage he got encouraging response from all barring none. Rather than discussing the issue, he preferred to have live demonstration on the floor and also held debates, competition, rallies and whatever means acceptable to them. To propagate first lesson of environment and eco-cycle, he had selected vermiculture as a core issue though students are being told in the classes about worms who are considered closest friend of the society in the nature. However, it is also true in the urban life style where students are not aware of natural eco-cycles. Many live
demonstrations and discussions were held about the vermiculture. Students realized importance of worms in the natural eco-cycle. They were also informed about the types of worms which really functions in the nature for conversion of bio-mass into manure. Lot of interest was developed in the students community about worms and vermiculture techniques which was one of the major successes.

d) Along with the first lesson of environment, he went on introducing another important concept that of segregation of garbage. He called many experts, held debates and discussions with various groups. The message was given that the environment is being damaged when the garbage is disposed off in a mixed form. But if it is separated then job of Municipal Corporation becomes more easy and economical. It was also realized that Rackpickers, a neglected part of the society could be brought in this experiment. Certainly elder minds always come out with many problems but the experience with the students was different. There was positive response from the school students as well as from the teachers and many schools have adopted the programme and assured the action. To make environmental issue live, many competitions were
arranged that of debates, that of drawings, banner paintings where many NGOs were ready to sponsor. But more striking feature was that big rallies were arranged in the locality displaying boards, carrying environmental messages requesting the society. Obviously, if one student is convinced, he can convince other 10 students, his family members, his friends and the people of the locality. Naturally students do not try to find the excuse but accept good ideas which is not true in the case of higher age groups. It was, therefore, a very good experiment with assured success. In this experiment, 200 schools with over 5 lac children participated. This programme of creating awareness towards environment has become a part of their curricular activity and is being continued even today.

e) The same message about the environment also got acknowledgement from the student community but from the colleges. He thought of coming out with new techniques with the college students. So he roped in NSS Wing at the University level. He interacted with the management of Mumbai University, that of SNDT Women’s University, well-known Social Service Organization like AGNI who has got effective manpower and other resources. He has also realized that dealing with college students is different than to deal with school going children. But on the other hand, he was also knowing that if students of the colleges are convinced then obviously society can have maximum benefits of their involvement.

f) He had persuaded the matter through NSS, AGNI and others. He received overwhelming response from 70 colleges. The striking feature was that NSS with college students participation not only received the message, but also understood the problems and accepted the challenge of propagating and perusing various issues at the ground level.

g) Depending upon the need of the society, importance of the environmental issues, NSS wing with college students have adopted the area around the colleges to make it clean, green and also to protect environment and other social issues.

h) It may also be enlightened here that protection of environment campaign at the school and college levels received tremendous response and became integral part of their curricular and social activities. Only efforts were required to divert their potential energy towards social cause. He received the success even in this field because of his consistency, because of his background, because of his selfless commitments to the society and environment.
l

दत्तक वस्ती योजना

a) The city of Mumbai is known as financial city of India and also has recognition at the international level. This is one of the richest metro cities and where few rich people are enjoying all sorts of luxuries and comforts. However, it is a hard fact that 55% of the population is 11 million is living in a sub-human and pitiable condition and we are deprived of basic civic amenities and facilities. Along with economical growth, migration of the people took place. On an average, there is 10% rise in terms of population in Mumbai and maximum of which try to settle
on footpaths or on the vacant place. This is bringing financial constraints to the Civic Authority and Govt. and therefore, one cannot get the solution on this. The social scientists cannot remain comfortable if the solution towards large mass is evaded for one reason or other. The city is not only for the rich but also for the poor people. They cannot deprive from the basic services. Addressing the problem of slum and that too for 60.00 lac of people with many small or big slums and dense population cannot be shelved but should be solved.

b) Dharavi experiment has given a ray of hope by way of building up people’s participation and bringing the level of confidence within the community itself. If the health and hygiene and sanitation problem of slum is not solved then many social scientists were thinking seriously that entire community is also placed under danger. A person like Subhash Dalvi had tried to find out the solution as he had better access in understanding the minds of slum dwellers. He therefore worked out novel experiment of Dattak Vasti Yojna (Adoption of slum). This philosophy of Dattak Vasti Yojna is more relevant to the preaching of Sant Gadge Maharaj who had worked for this class of people. This philosophy also is more resembling with Gandhian philosophy.

c) Through Dattak Vasti Yojna total transformation was aimed to be achieved and where rich experience of Dharavi was valuable and handy. He noticed the possibility of change. Dharavi was an experiment but Dattak Vasti Yojna is broad guidelines of policy based on this experiment.
It is a bigger module and that too for many areas. Dalvi and his team went into the different locality and convinced the people to unite themselves within the geographical boundaries and formulate a cohesive group, which can work for them. Thus the concept of Community Based
Organization (CBO) evoked. This concept was to deliver the services to the people on the principle of co-operative movement or principle of democracy. At the initial stage individual family was to contribute Rs.5/- to Rs. 7/- depending upon their need and conviction which was to be deposited in the bank.

d) The idea was that CBO will work out need of the service which is to be taken care for the benefit of the society and that of garbage removal, (Area Adoption Scheme) cleanliness, disposal of waste, water supply, cleaning of nallah etc. However, CBO will take some time build up their confidence and organizing capacity and also management of the services. To reciprocate this idea, Administration was also convinced to provide some matching
grant for procurement of material initially required and to create awareness and favourable public opinion.

e) With the series of discussions with CBO, NGO, Civic Authority, a modality was worked out wherein it was agreed that initially a population gathering of 1000 will get Rs.1200/- per month for initiation of the project during first year and this grant will be reduced next year where they will be entitled to get Rs.900/-.

f) Idea was that once this grant is available, slowly & gradually these services shall be managed by CBO through their own resources but ultimately the objective was to provide good sanitation and clean environment.

g) It is also important to mention here that most of such slums are on the Govt. or Private lands and may be illegal in status and therefore, Civic Administration cannot provide the services legitimately, which was one of the major hurdles.

h) Obviously, during this experiment the community also realized the importance of their personal health and that of their children, which need to be protected by them and for which they must work together and where CBO was most acceptable media. Today the concept of slum adoption has virtually become a major policy for the Corporation and that too with pragmatic and sincere efforts. This concept was welcomed by the Press, Politicians, mass and the social scientists. Candidly speaking, Civic Administration or the Govt. has got no alternative to accept this as a policy not only for Mumbai but for other cities all over India.

i) The broad guidelines deriving the concept are simple to be understood but needs constant efforts and persuasion to implement. Following are some of the basic advantages, which have been enjoyed by the citizens:

The garbage removal service was improved as citizens were collecting the garbage in their own premises and were required to deposit it at a pre-determined time in a bin which in turn was collected by Municipal machinery.
Flooding of Nallahs, open drain etc. was practically reduced or eliminated
The open space in the slums or around was converted into play ground for children and surrounding become cleaner and greener

Availability of water was made through CBO vis-a-vis contamination was avoided, repair was carried out in time
Question of obnoxious smell was reduced to the maximum extent ensuring clean environment
Nuisance of stray animals like dogs, cows, pigs was reduced to large extent. Because of clean environment and continuous education, health and hygiene of the citizens have been much improved which in turn brought reduction in medical bill may be to the extent of Rs. 500 – 1000
Most of the services that of cleanliness, plumbing and others were arranged through local unemployed youths and as such better job opportunity and self employment to the youths.
In many potential areas, ladies groups were involved to work with selfemployment and to promote Self-Help Group. The broad outline of Self Help Group was to work and interact with each other for better harmony, understanding and to share the responsibility.
This has provided better opportunity to work on common platform keeping away their personal differences, which normally so far have been exploited by the politicians.
This Project covers 812 Slum Pockets out of 1959 Slum Pockets in Mumbai which covers nearly 25 Lacks Populations.

j) The Civic Administration has adopted this Dattak Vasti Yojna as its basic policy to alleviate and address the problem of citizens of lower group, which so far remained neglected. This also has provided lot of savings to the Corporation as most the Civic works and problems were being directly handled by CBO through direct participation. This has also helped in reducing the public grievances, civic complaints, which was otherwise directed to the Administration through political NGOs.

In other words, better co-ordination between local group and civic authority has been achieved. It was a Golden Handshake rather than conflict.

निर्माल्य कलश.

एके काळी गणपती विसर्जनाच्या वेळी गणपतीच्या मुर्तीबरोबर हार, फुले देखिल सम्रुद्रात, तळ्यात, विहीरीत विसर्जित केले जायचे. जवळ जवळ १६०० टन फुले, हार ह्यापासुन होणाऱ्या प्रदुषणाचे प्रमाण ही तसेच मोठे होते.

ह्या परिस्थित धार्मिक भावना लक्षात घेवुन श्री सुभाष दळवींनी एक अभिनव योजना आखली. त्याचे नाव होते निर्माल्य कलश योजना. त्या अंतर्गत एक मोठा कलश चॊपाटीवर ठेवला गेला. मुर्ती विसर्जनापुर्वी निर्माल्य त्यात जमा केले जाते व ते खत बनवण्यासाठी पाठवले जाते. पाण्याचे होणारे प्रदुषण अश्या रितीने थांबले व दुसऱ्या दिवशी जागा साफ करण्याची जरुरी पण उरली नाही.

धारावी - आशिया खंडातली सर्वात मोठी झोपडपट्टी सुधारताना

पुर्वीचा नाला व साफ झाल्यानंतराचा

Dharavi slum is in the heart of the city accommodating population of over 9.00 lacs, 3 times than the area can accommodate. This is a densely populated area, accommodating slum dwellers of different cast, creed, religion etc. They live together but otherwise divided because of abovementioned factors. This area has been given bad name because of accommodating antisocial activities where such activities profiles and nurture in such conducive atmosphere. But that was not the true representation of the people. Somehow there were no efforts from Administration or Politicians but only excuses. But Shri Dalvi is not a type of personality who will accept the issue at its face value but eager to face challenges.

The footage of experiment was really commenced on 18-10-1997 when Shree Subhash Dalvi went around many slum areas to interact with the local masses to understand their problems, to win their confidence and to assure them positive results. He went on addressing the group meetings in 3 months or 90 days. He addressed 175 such meetings, which comes to practically 4 meetings a day. The meeting used to start at 6.00 AM and last meeting used to get over sometimes in midnight or even beyond that. Time schedule of the meeting was carved out according to the conveniency of the local people and free time available to them. He was adjusting the meetings according to the need and mood of the people and probably that is one of the reasons of key of his success. He initially studied the psychology of the people and where religion and faith plays an important role in their social life. Similarly, police personnel are highly recognized and respected in the locality. He prepared a strategy of mixing of religion and police stations together to propagate his ideas and concept of cleanliness, which provided major breakthrough.

The first phase of operation was to regain the confidence of the people and bring back self-respect vis-a-vis importance of clean environment, personal health and hygiene. He succeeded in his experiment on account of his direct involvement with the people and more particularly
ladies and children. Rather than getting the work done through Municipal agencies, he conceived the idea of Shramadan (Local participation of the people). This was necessary as cleanliness in the area was supposed to be maintained by the local people themselves and where dependency in other agency may not have worked as such arrangement cannot be permanent.

One by one area was transformed into a change, small houses/by lanes/gallies or open space was converted into a good clean place. Mouth to mouth publicity from area to area worked well. Press appreciated the efforts. Local youths particularly ladies formed the committee who went
of taking responsibility of maintaining cleanliness. Slowly and gradually, one by one locality went on changing. The small experiment worked out to be big change in 3 months period. It is pertinent to highlight the mindset of Administration prior to this experiment. Administration was not ready to spend the funds, as many of the areas were not under Municipal jurisdiction. In many of such areas, civic services were not the legitimate duty of Municipal Authority. Because
of diagnostically opposite ideas and situation, the problems went on increasing. However, this experiment brought a change. Administration was willing to part the funds if it is one-time efforts. This formula worked and therefore, there was sea change in the area. One time dirty and ugly Dharavi was transformed into a reasonably good area. These efforts had been appreciated at all levels.

Shri Subhash Dalvi was felicitaed by Hon’ble Governor of Maharashtra Mr. P.C. Alexander in a function on 30th January 1998 when Clean India Campaign was to set off by the Govt. of India to commemorate Gandhi Punyatithi. He received full praise by Hon’ble Governor, Administration and also by Grand Daughter of Mahatma Gandhi Dr. Usha Mehta.

In Dharavi experiment, following objectives were achieved:

Well knitted communal harmony within group of different culture and different religions. At the initial stage, only 125 cu.mtr.per day of garbage was collected which was increased to 600 cu.mtr.per day Thus dumping of garbage on open plot, nallahs was stopped. Open plots were converted into Gardens or play grounds by Shramadan of the community. There has given a sense of ownership. Nuisance from stray animals flies, mosquitoes were reduced.
The problem of contaminated water was reduced by way of repair of pipes, re-aligning the same and taking remedial measures. The health standard of people has been improved because of environmental change in the surrounding and thus reduction in medical bills. Intensity of flood was reduced in many flood prone ares. More positive attitude was developed by Police Personnel and Municipal authority towards community. ¨ Dharavi got recognition in the Press, TV Media and as such it was a moment of pride to the community which had changed their attitude.
The Film Division had made the Documentary Film on Dharavi under Mr.Subhash Dalvi titling “Dharavi – a New Beginning” (H.M.380).

प्लास्टीकचा भस्मासुर हद्द्पार करण्यासाठी

हे तर धर्मसंकटच. ग्राहक पिशव्या आणत नाहीत आणि श्री. सुभाष दळवीनी तर प्लास्टीकच्या पिशव्यांमध्ये भाजी न देण्यासाठी मन वळवलेले. ह्यात तोडगा काय? हे सहजशक्य करुन दाखवले , गॅटरोड रेल्वे स्थानकाबाहेरील, नानाचौक जवळील भाजी गल्लीतील भाजी विक्रेतांनी. श्री सुभाष दळवी ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली एक अभिनव योजना आखली पिशव्या हद्दपार करायवी.

दर वर्षी पावसाळ्यात रस्तांवर पाणी तुंबले की मग ओरड सुरु होते ती , पाण्याचा निसरा होण्याच्या मार्गांमद्धे अडकलेल्या, आम्हीच बेजबाबदारपणे, बेदरकारपणे फेकलेल्या प्लास्टीकच्या पिशव्यांविरुद्ध. त्यात भर पडते ती भाजीपाल्याच्या कचऱ्याची. दुर्गंधी तर विचारु नका.
कायद्याने तर आता २० मायक्रोन पेक्षा कमी जाडीच्या पिशव्यावर बंदी आणली आहे. कायदा करु शकत नाही ते सहजशक्य करुन दाखवले , गॅटरोड रेल्वे स्थानकाबाहेरील, नानाचौक जवळील भाजी गल्लीतील भाजी विक्रेतांनी. ही भाजी मंडई मुंबईतील सर्वात मोठी असावी. जवळजवळ दोन-अडिचशे भाजी विक्रेते प्लास्टीकच्या पिशव्या हद्दपार करण्यासाठी श्री सुभाष दळवींनी एकत्र आणले. ०१-०४-२००२ पासुन प्लास्टीकच्या पिशव्या विक्रेतांनी ग्राहकांना देणे बंद केले. हे सर्व भाजीविक्रेत्यांना समजवुन सांगण्यासाठी श्री. दळवींना खुप प्रयास करावयाला लागले त्या साठीचे आमिष होते प्लास्टीकच्या पिशव्यांसाठी दरोरोजचे खर्च करायला लागणारे ५० ते ६० रुपये, ( महिन्याला दीड हजार) वाचवणे व ते बचत करणे.
भाजी देण्यास कापडी पिशव्या शिवण्यात आल्या, त्यातुन मानसी महिला मंडळाला रोजगार मिळाला, ह्या कापडी पिशव्या ग्राहकांना नाममात्र १० रुपायाची अनामत रक्कम घेवुन देण्यात आल्या. भाजीचा कचरा जो रोज रस्तावर पडायचा तो साठवण्यासास वर्गणी काढुन हिरव्या रंगाचे प्रत्येक विक्रेत्यासाठी डबे आणले गेले. डब्यात साठलेला कचरा उचलणे महानगरपालिकेस सोपे पडु लागले तो रोजच्या रोज उचलु लागला.
आणि बघता बघता मुबंई समोर भाजी गल्लीने एक आदर्श ठेवला.

समस्या घरगल्लीची यशस्वीरित्या सोडवण्यासाठी

श्री चेतन लोलेकर यांनी घरगल्लीत फुलवलेली बाग.

खाडिलकर मार्ग, गिरगावातील एक घरगल्ली. कचरा लवकरच पहिल्या मजल्यापर्यंत पोचेल.

आणि आता हि आमची घरगल्ली

पुर्वीचा हा नमुना

श्री सुभाष दळवी व माझे ॠणानुबंध जुळुन आले ते आम्ही रहात असलेल्या विभागातील नरकासमान असलेल्या घरगल्यांच्या समस्येचे कायमचे निवारण करण्यासाठी हाती घेतलेल्या स्वच्छ्तामोहीमेत. नागरीकांत मिळुन मिसळुन, परत त्यात आपल्या कार्यालयीन कामाचा त्यांचा समस्येसी काडीमात्र संबध नसुनही त्या सोडवण्यास चोवीस तास झटणारा, पदरचे पैसे खर्च करणारा, वेळ प्रसंगी त्रास सहन करणारा असा महानगरपालिकेचा अधिकारी मी माझ्या आयुष्यात प्रथमच पाहीला.

घरगल्ली म्हणजे दोन इमारती मधील मोकळी, रहिवाशांची घरात नको असणाऱ्या वस्तु , केरकचरा टाकण्याची हक्काची जागा, पिढ्यानपिढ्या ह्या जागेत कचरा टाकला जातो, तो साफ करण्यासाठी त्यात सफाई कामगार पण जावु शकत नाही, डोक्यावर काय पडेल, आपला पाय कशावर पडेल ह्याचा नेम नाही. आपले जीवन का बरे सफाई कामगारानी धोक्यात घालवे? मग आयुष्यभर ती घाण तशीच साठवली जाते, त्यात भर पडते इमारतीच्या फुटलेल्या की फोडलेल्या सांडपाण्याचा पाईपातुन पडणाऱ्या पाण्याची. मग ह्यात निर्माण होते ते मच्छर, घुशी राज्य. त्यात भर म्हणुन हयातुने गेलेले पिण्याचे पाईप घरात सांडपाणी मिसळत पिण्यावे पाणि आणतात, ह्यातुन मग ह्या सर्वांचा परीणाम म्हणुन पसरते ती रोगराई.
आमची ह्या पासुन सुटका करण्यासाठी आम्ही श्री. सुभाष दळवींची मदत घेतली. पहिल्याच झालेल्या सभेत श्री. सुभाष दळवींनी आपल्या वाणीने सर्व नागरीकांना मोहीत केले, प्रेरीत केले, आपला विभाग स्वच्छ करण्यासाठी झपाटुन टाकले.
ह्या दरम्यान ते रात्री अपरात्री केव्हाही ते आमच्या गल्लीत आतापर्यंत झालेल्या कामाचा आढावा घेण्यासाठी अकस्मात हजर व्हायचे, मध्यरात्रीस दुरध्वनी करुन झोपेतुन उठवुन दुसऱ्या दिवशीचा बेत ठरवायचे. हे झोपतात का नाही असा प्रश्न पडायचा. त्याचा दुरध्वनी आला की समजायचे हे आता आपल्याला कामाला जुंपणार. पण हे काम असायचे आपल्या समाजासाठी, स्वःतासाठी वैयक्तिक स्वार्थ ह्यात कोठेच नसायचा.
मग जे घडले ती एक क्रांती होती. दुसऱ्या दिवसापासुन सर्वांनी घरगल्लीत कचरा टाकणे बंद केले, नागरीकांनी गटारात उतरुन ती साफ केली, १५-२०-२५ वर्षे साठलेला कचरा उपासला गेला, मुबंई महानगरपालिकेच्या मदतीने तो उचलला गेला, सांडपाण्याचे पाईप दुरुस्त केले गेले. घरगल्लीत टाकला जाणारा कचरा रोज घरात साठवु जावु लागला, रोज सकाळी दोन तास तो जमा करण्यासाठी डबे ठेवले जावु लागले, महानगरपालिका रोजच्या रोज ओला कचरा उचलु लागली, फोर्स नामक कचरा वेचणाऱ्याच्या संघटनेची मदत घेतली गेली. जमादार सुका कचरा घेउन जावु लागला, त्याला रोजीरोटी मिळाली.
ह्यात सर्वात मोठा सहभाग होता तो लहान मुलांनी केलेल्या लगान टिमचा. नागरीकांना सभेसाठी घरोघरी जावुन रस्तावर ऊतवण्यापासुन ते रस्तावर गस्त ठेवित, कचरा टाकणाऱ्यांना पकडुन पोलिस स्टेशन मध्ये नेण्यापासुन किंवा त्यांना आपणच ऊठाबशी काढणे, घाण साफ करणे ह्यासारखा शिक्षा देण्यात.
तात्पर्य काय तर जो पर्यंत तुम्हाला भयानकतेची जाणिव होत नाही तो पर्यंत तुम्ही झोपलेलेच असता पण जेव्हा श्री, सुभाष दळवींसारखी वक्‍ती ती जाणिव करुन देते तेव्हा तुम्ही झोपुच शकत नाहीत. अंधाराचा मुकाबला करण्यासाठी समई पेटवावीच लागते, तेथे तर मशालच पेटवली गेली.

ह्या मोहिमेत आम्हाला श्री. राजेद्र वळे, श्री होवाळे, श्री,गुरव, श्री. कोळी आदी महानगरपालिकेच्या D ward मधील अधिकाऱ्यांची फार मोलाची मदत झाली. त्याच्या शिवाय हे यश शक्य नव्हते.

दळवी पॅटन

आता पर्यंत अनेक स्वच्छता मोहीमा महानगरपालिके तर्फे आखल्या गेल्या पण त्यातल्या किती यशस्वी झाल्या हा वादादीत मुद्दा आहे. ह्या सर्व योजना अयशस्वी होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे ज्या नागरीकांसाठी त्या आखल्या जातात त्यांचा सहभाग शुन्य असतो.

नागरिकांना स्वच्छ्ता मोहीमेत सहभागी करुन घेण्यासाठी गरज आहे ते उदासिनतेवर मात करुन अधिकारी वर्ग, नगरसेवक, आमदार यांनी लोकांपर्यंत जाण्याची. (राजकारण बाजुला ठेवुन)

ह्या विषयातील सखोल माहिती असणे जेवढे आवश्यक आहे तेवढीच काहीतरी करण्याची तळमळ ही. नागरीकांकडे जा, त्याच्यांत मिसळा, त्याना समजवा, सायंकाळी त्याच्या सभा घ्या, त्याचे मतपरिवर्तन करा , सातत्य रहावे म्हणुन सतत पाठपुरावा करा, त्यासाठी सर्व यंत्रणेची मदत घ्या, मोहिम यशस्वी होणारच.

हे सर्व मी श्री. सुभाष दळवींना करतांना पाहिले आहे, परंतु एकट्या व्यक्तीच्या कामाला मर्यादा येतात. जर ह्या दळवी पॅटनने बोध घेत कामे झाली तर आपण मुंबईचे शांघाय करण्याची स्वप्ने बघणार नाही, जग आपला आदर्श डोळ्यापुढे ठेवेल.